Η δύναμη των ακατάλληλων στον καιρό της κρίσης

http://www.protagon.gr/

του Γιάνη Βαρουφάκη

Το κακό με τους οικονομολόγους δεν είναι ότι αντιγράφουμε τους πραγματικούς επιστήμονες. Είναι ότι, όπως οι σκράπες μαθητές, τους αντιγράφουμε χωρίς να κατανοούμε αυτό που αντιγράφουμε με αποτελέσματα που κυμαίνονται μεταξύ του γελοίου και του επικίνδυνου. Κλασικό παράδειγμα η τυφλή πίστη στις "ελεύθερες" αγορές και η πιο πρόσφατη έκφανσή της μέσα από τις σελίδες του Μνημονίου μας.


Όπως συμβαίνει γενικά με τους "πιστούς", οι οικονομολόγοι ψάχνουμε απεγνωσμένα να βρούμε θεωρητικά στηρίγματα στις πραγματικές επιστήμες χωρίς να σεβόμαστε αυτά που αντιγράφουμε. Ο Δαρβίνος είναι σύνηθες θύμα μας (η στατιστική και τα μαθηματικά είναι τα άλλα δύο θύματά μας). Λέει ο οικονομολόγος-κήρυκας της "ελεύθερης" αγοράς: Όπως στην ζούγκλα έτσι και στην αγορά, ο ελεύθερος ανταγωνισμός οδηγεί στην επικράτηση των ισχυρότερων, των πιο αποτελεσματικών, των καλύτερων, των ικανότερων και, παράλληλα, στην εξαφάνιση των αναποτελεσματικών, των δεινόσαυρων, των παρωχημένων. Ιδιωτικοποιείστε λοιπόν! Ανοίξτε τις αγορές! Κόψτε τα πλοκάμια του κράτους που εμποδίζουν την εξελικτική διαδικασία να επιτελέσει το θεάρεστο έργο της!

Η πεποίθηση αυτή, π.χ. ότι μια ιδιωτικοποιημένη επιχείρηση ηλεκτρισμού θα είναι εξ ορισμού "καλύτερη" από την ΔΕΗ, ότι οι ιδιωτικές τράπεζες είναι προσφορότερες κοινωνικά από τις δημόσιες (και για αυτό η ΑΤΕ και το ΤΤ πρέπει να εκποιηθούν), ότι το ιδιωτικό είναι προτιμότερο του δημοσίου κλπ., θα έπρεπε να εγείρει δύο ερωτήματα.

Το πρώτο είναι ερώτημα των καιρών: Αυτό σας έμαθε κυρίες και κύριοι η κρίση του 2008-2010; Ότι το ιδιωτικό εξασφαλίζει την αποτελεσματικότητα και την κοινωνική ευημερία και ότι το δημόσιο είναι ο εχθρός της ανθρωπότητας; Γιατί αν αυτό καταλάβατε, δεν υπάρχει περιθώριο συζήτησης. Είναι σαν το 1945, στο προαύλιο του Άουσβιτς, να αποφαινόταν κάποιος ότι ο πόλεμος και η φρίκη του οφειλόταν στην παρουσία των Εβραίων στην Ευρώπη, χωρίς καμία αναφορά στους ναζί, στην θηριωδία τους ή στις κοινωνικές και οικονομικές δυνάμεις του μεσοπολέμου που οδήγησαν στο ολοκαύτωμα όχι μόνο των Εβραίων αλλά τόσων και τόσων. Καιρός να το επαναλάβουμε: Η κρίση του 2008-2010 ήταν η μεγαλύτερη αποτυχία του ιδιωτικού τομέα, της "ελεύθερης" οικονομίας, των αγορών. Το μόνο ανάχωμα που σταμάτησε την ανθρωπότητα από την απόλυτη καταστροφή ήταν ο δημόσιος τομέας, ο οποίος έτρεξε να πάρει στους ώμους του τις αμαρτίες του ιδιωτικού.
Το δεύτερο ερώτημα είναι διαχρονικό. Ο κακομοίρης ο Δαρβίνος ποτέ δεν είπε ότι η εξελικτική διαδικασία οδηγεί στην κυριαρχία των ικανότερων. Ξανά και ξανά μας προειδοποιούσε να μην βγάλουμε αυτό το λάθος συμπέρασμα. Μας είπε έγκαιρα ότι στο αμείλικτο παιχνίδι της επιβίωσης ο ανταγωνισμός μεταξύ των ειδών μπορεί κάλλιστα να οδηγήσει στην εξαφάνιση των "καλύτερων" και στην κυριαρχία οργανισμών και συμπεριφορών με χαμηλότερη νοημοσύνη, ικανότητα, ομορφιά κλπ. Το μυστικό της εξελικτικής επιτυχίας είναι μία και μοναδική "αρετή": Η προσαρμοστικότητα.

Η ουσία εδώ είναι ότι
 οι συμπεριφορές, οι οργανισμοί, οι ιδεολογίες, με την μέγιστη προσαρμοστικότητα δεν είναι αναγκαστικά οι ενάρετες, οι σωστές, οι χρήσιμες. Η δεισιδαιμονία, για παράδειγμα, έχει καταπληκτικές εξελικτικές αντοχές, καλύτερες ίσως από εκείνες του ορθολογισμού. Σκεφτείτε την αστρολογία, την ρεφλεξολογία, την αρωματοθεραπεία κλπ. Τι σημασία έχει το γεγονός ότι δεν έχουν καμία βάση στην αλήθεια; Ζουν και βασιλεύουν. Αναπαράγονται.

Η εξελικτική ικανότητα της ανοησίας και των ακατάλληλων μπορεί να παρατηρηθεί όπου κι αν κοιτάξουμε. Μιας και το protagon.gr είναι διαδικτυακό ον, αυτή την στιγμή μάλλον βρίσκεστε μπροστά σε ένα πληκτρολόγιο QWERTY. Δεν μπορώ να φανταστώ καλύτερο παράδειγμα της κυριαρχίας του ακατάλληλου. Ενώ κρατάμε στα χέρια μας laptops και κινητά που διαθέτουν υπολογιστική ικανότητα εκατοντάδες φορές μεγαλύτερη εκείνης που χρησιμοποίησε η NASA για να στείλει ανθρώπους στο φεγγάρι, ακόμα χρησιμοποιούμε πληκτρολόγια με διαρρύθμιση τουλάχιστον εκατό ετών (προερχόμενη από τις αρχαίες γραφομηχανές) που δεν έχει καμία απολύτως λογική και που ξέρουμε ότι είναι σαφέστατα χειρότερα από εναλλακτικά πληκτρολόγια. [Αν θέλετε κι άλλα παραδείγματα της εξελικτικής επιτυχίας των "χειρότερων", θα μπορούσα να γεμίσω πολλές σελίδες. Ας αρκεστώ σε διο-τρία: στο VHS βίντεο το οποίο επικράτησε επί του πολύ καλύτερου Betamax, στο πρόγραμμα DOS της Microsoft που κατατρόπωσε το σαφώς ανώτερο της Apple, στον επεξεργαστή κειμένου Word που εξαφάνισε το Wordperfect, κλπ.]


Πάντα, λοιπόν, ελλόχευε ο κίνδυνος της κυριαρχίας του ακατάλληλου και της εξαφάνισης του καλού κ' αγαθού, με τον Δαρβίνο να κρούει τον κώδωνα του κινδύνου και τους οικονομολόγους να κάνουν ότι δεν μπορούν να ακούσουν (ή, πράγματι, να μην μπορούν). Αυτό που άλλαξε το 2008 είναι ότι η σημερινή κρίση εντείνει την εξελικτική ισχύ των ακατάλληλων. Μαζικά και συστηματικά! Μια σύγκριση με την προηγούμενη αντίστοιχη κρίση του 1929 είναι αποκαλυπτική.
Όταν οι αγορές κατέρρευσαν το 1929, το δημόσιο δεν αντέδρασε και η κατάρρευση οδήγησε στην βαθειά κρίση του μεσοπολέμου, με τα γνωστά αποτελέσματα. Όμως, εκείνη η κρίση άλλαξε τον κόσμο. Οι "επιτυχημένοι" της προ-199 περιόδου εξαφανίστηκαν. Κατέρρευσαν μαζί με το χρηματιστήριο και φαλίρισαν μαζί με τις τράπεζες και τα εργοστάσιά τους. Όσο για τους κυβερνήτες της εποχής, έμειναν στην ιστορία ως ανίκανοι (με τον Πρόεδρο Herbert Hoover πρώτο και καλύτερο) και πήγαν σπίτι τους. Παράλληλα, η ιδεολογία της προ-1929 εποχής (π.χ. περί της ανάγκης περιορισμού του κράτους στην οικονομία) εκπαραθυρώθηκε για τουλάχιστον τριάντα χρόνια. Το αποτέλεσμα ήταν ο "Χρυσούς Αιών" του καπιταλισμού (οι δύο μεταπολεμικές δεκαετίες) που χτίστηκε στις στάχτες της προ-1929 εποχής με γνώμονα ιδέες και πολιτικές οι οποίες δεν θα είχαν προκύψει αν η κρίση του 1929 δεν είχε αλλάξει πλήρως το "προσωπικό της εξουσίας" (δημόσιας και ιδιωτικής).


Η κρίση του 2008 (που συνεχίζεται σήμερα ακάθεκτη, και θα συνεχίζεται για καιρό ακόμα) ήταν το ίδιο σημαντική και τραυματική με εκείνη του 1929. Με μία διαφορά: Οι κυβερνήσεις της Αμερικής, της Ιαπωνίας, της Κίνας και της Βρετανίας (όχι όμως και της Ευρωζώνης) αντέδρασαν άμεσα και απέτρεψαν μία καθίζηση τύπου 1929. Μπορεί 200 εκατομμύρια άνθρωποι να έμειναν άνεργοι, και άλλα τόσα άστεγοι, αλλά τουλάχιστον δεν είχαμε απόλυτη ρήξη του κοινωνικού ιστού σαν εκείνη που περιγράφει ο Στάινμπεκ στα Σταφύλια της Οργής. Όμως το αντίτιμο αυτής της επιτυχίας είναι ότι, στο πλαίσιο της εξελικτικής διαδικασίας, ενισχύθηκαν οι πλέον ακατάλληλοι ενώ η κρίση μετετράπη σε μια μακρόχρονη, αργόσυρτη βασανιστική διαδικασία.
Έμειναν στην θέση τους άνθρωποι που, κανονικά, θα έπρεπε να ντρέπονται να κυκλοφορούν ανάμεσά μας. Κύριοι όπως ο κ. Trichet, Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (*), ο κ. Weber, που θέλει να τον αντικαταστήσει, ο ανεκδιήγητος κ. Baroso, οι διευθύνοντες τις μεγάλες ευρωπαϊκές τράπεζες, ολόκληρο το οικονομικό επιτελείο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που άφησε την ευρωζώνη απροστάτευτη από τις επιβουλές των αγορών (κρίνοντας ότι το ελληνικό χρέος είναι αποκλειστικά ζήτημα εφαρμογής του Μάαστριχτ), το διοικητικό συμβούλιο της Citi, της Goldman Sachs, της Ford... Όλοι τους θα ήταν άνεργοι αν οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ, Κίνας και Ιαπωνίας δεν έσπευδαν να τους σώσουν.
Τώρα, παραμένουν στην θέση τους και αποφαίνονται μάλιστα για το τι πρέπει να κάνουμε εμείς! Μας κάνουν μάθημα ότι το πρόβλημά μας είναι ο... δημόσιος χαρακτήρας της ΔΕΗ. Αν τους ρωτήσεις "Γιατί;", σου απαντούν ότι η ΔΕΗ, ούσα δημόσια, κρατάει ψηλά τις τιμές του ρεύματος και συνεισφέρει στον πληθωρισμό. Όμως, δεν μπορούν να σου δώσουν ούτε ένα παράδειγμα από την παγκόσμια εμπειρία όπου η ιδιωτικοποίηση της αντίστοιχης ΔΕΗ μείωσε τον πληθωρισμό (μειώνοντας το μέσο όρο των τιμών ρεύματος). Σε στιγμές ειλικρίνειας μάλιστα παραδέχονται ότι, μετά από μια ιδιωτικοποίηση, οι τιμές θα ανέβουν για την πλειοψηφία των καταναλωτών. Ότι αυτό απαιτούν από την κυβέρνησή μας κεκλεισμένων των θυρών! Η αντίφαση δεν τους προβληματίζει. Γιατί να το κάνει άλλωστε, όταν η παραμονή τους σε θέσεις εξουσίας είναι το άκρον άωτον της αντίφασης.


Όπως γνώριζαν οι τραγωδοί μας, μία κρίση μπορεί να βοηθήσει εφόσον φέρει την κάθαρση. Η κρίση του μεσοπολέμου ήταν τέτοια. Η κρίση του 2008 όχι. Αντί να εντείνει την εξαφάνιση της ανοησίας και την κυριαρχία των επικίνδυνων, αυξάνει την προσαρμοστικότητά τους, την ισχύ τους, την εξελικτική τους δύναμη. Αυτό δεν θα πείραζε αν το αποτέλεσμα δεν ήταν το μεγάλο ανθρώπινο κόστος που θα καταβάλουν τα εκατομμύρια που βρίσκονται στο έλεος της εξουσίας εκείνων που, αν δεν υπήρχε η δημόσια παρέμβαση, θα είχαν εξαφανιστεί - των ίδιων ανθρώπων που τώρα πασχίζουν να επιβάλουν τις ίδιες πολιτικές που μας έφεραν την Κρίση του 2008 και που, έτσι, μας καταδικάζουν στην αργή, βασανιστική βύθιση σε μία συνεχή, βραδυφλεγή κρίση μακράς διάρκειας.
Κανείς σώφρων άνθρωπος δεν θα ήθελε η κρίση του 2008 να έφερνε μια κάθαρση σαν εκείνη της δεκαετίας του 1940. Όμως η μη κάθαρση των ημερών μας έχει κι αυτή το κόστος της. Θα ζούμε με αυτό για πολύ καιρό, καθοδηγούμενοι από τους πλέον ακατάλληλους, αλλά εκπληκτικά προσαρμοστικούς, ηγέτες που, ενώ οφείλουν την εξουσία τους στον δημόσιο τομέα, μας σερβίρουν καθημερινά το ξαναζεσταμένο ιδεολόγημα της ανωτερότητας του ιδιωτικού.

(*) Ο οποίος για εννέα ολόκληρους μήνες, το 2008, αρνιόταν να καταλάβει τι γινόταν στις αγορές και να συνδράμει την αμερικανική και την κινεζική κυβέρνηση με ανάλογη νομισματική πολιτική ενώ τώρα, το 2010, αρθρογραφεί υποστηρίζοντας πολιτικές που, αν τις υιοθετούσαν οι ΗΠΑ και η Κίνα, ο κόσμος θα αντιμετώπιζε το φάσμα ενός νέου μεσοπόλεμου.