Αναστροφή ρόλων ή μεγάλη απάτη του νέου ολοκληρωτισμού;

Κώστας Μ. Σοφούλης 

Με συγκλόνισε μια σύντομη παράγραφος στο μεταθανάτιο βιβλίο του Tony Judt, που μόλις κυκλοφόρησε στις εκδόσεις Penguin, με τον τίτλο «Καθώς σκεφτόμαστε τον εικοστό Αιώνα». Με ελάχιστες λέξεις, μου έλυσε την απορία για το πού οφείλεται η αποκοπή του σύγχρονου διανοούμενου από το ευρύ κοινό. Γράφει ο Judt: « Είναι πιθανό να βρεθούμε ως διανοούμενοι ή πολιτικοί φιλόσοφοι, αντιμέτωποι σε μια κατάσταση όπου το κύριο καθήκον μας δεν είναι να φανταστούμε καλύτερους κόσμους, αλλά αντίθετα, να αναλύσουμε πώς θα αποφύγουμε τους χειρότερους. Και ελάχιστα αυτό διαφέρει από το είδος της κατάστασης κατά την οποία, το είδος του διανοούμενου που ιχνογραφεί μεγάλες εικόνες ιδανικών, ατεκμηρίωτων καταστάσεων, μάλλον δεν θα είναι το πρόσωπο που αξίζει περισσότερο ν’ ακούσει κάποιος». Και συνεχίζει τη σκέψη του ο εμβληματικός αυτός ιστορικός και διανοούμενος, επισημαίνοντας ότι κατά πάσα πιθανότητα, θα βρεθούμε στην ανάγκη να υποστηρίξουμε κατεστημένες ήδη αξίες, όπως είναι οι θεσμοί που κατοχυρώνουν τα συνταγματικά ή τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις κατακτημένες αξίες και τρόπους ζωής, τις ελευθερίες και τους δημοκρατικούς θεσμούς κ.ο.κ. Ενώ άλλοι, σκέφτηκα, θα μας ξεπερνούν από τα αριστερά με νεφελώδεις νοητικές κατασκευές.


Προεκτείνοντας την εικόνα αυτή, συλλογίστηκα για λογαριασμό μου, ότι την ίδια στιγμή που συμβαίνουν αυτά, άλλοι, μέσα σε μια ιδεολογική και πολιτική ομίχλη, θα ευαγγελίζονται μεγάλες ιδέες καπηλευόμενοι ακριβώς την «ανοιχτότητα» των κατακτήσεων του Διαφωτισμού, που είναι και το σημαντικότερο ιστορικό προσόν τους. Ο Διαφωτισμός μας κληροδότησε μεγάλες θεσμικές κατακτήσεις, που πέραν της εγγενούς αξίας τους, είναι και απείρως ανοιχτές για συνεχή αναβάθμιση και βελτίωση. Υπό τον όρο, όμως, ότι θα υπακούουν πάντα στους περιορισμούς της πραγματικότητας και δεν θα μεταλλάσσονται σε υπερβατικές παραπλανήσεις.


Στη συντεταγμένη και, κατά τούτο, κατοχυρωμένη δημοκρατία που υποστηρίζουμε, οι μεταφυσικοί της αριστεροσύνης, θα αντιτάσσουν τα κινήματα της πλατείας, στην ιδεολογικά περιχαρακωμένη συλλογική δράση θα προσφέρουν τον αυθορμητισμό του όχλου, στην ελευθερία της έκφρασης θα αντιπροτείνουν την υπέρβαση του γιαουρτώματος και της παρεμπόδισης εκλογικών διαδικασιών… και πάει λέγοντας. Έτσι, ακόμη και ο αριστερός διανοούμενος, που υπερασπίζεται τις κατακτημένες ώριμες αξίες της νεωτερικότητας ως ελάχιστο κατοχυρωμένο υπόβαθρο για κάθε προοδευτική περαιτέρω κατάκτηση, αρχίζει να φαντάζει οπισθοδρομικός εκπρόσωπος ενός συντηρητισμού, που αντιμάχεται την μετανεωτερική (τάχα) χειραφέτηση, καθώς υπερασπίζει τη συντεταγμένη πολιτεία απέναντι στα οχλοκρατικά θέλγητρα της Πλατείας Ταχρίρ. Σάμπως να μην περάσαμε αρκετές τέτοιες Πλατείες, πριν καταφέρουμε να στήσουμε μια σύγχρονη, συντεταγμένη και ανοικτή Πολιτεία!
Μέσα σε αυτό το λαϊκίστικο παραλήρημα, οι υπερασπιστές των κατακτήσεων του ανθρωπισμού τοποθετούνται στη ζώνη των συντηρητικών και οι αντίπαλοί τους προβάλλουν ως αγωνιστές της προόδου. Ποιάς προόδου; Αν δεν έχει κανείς στέρεα πίστη στις προοδευτικές κατακτήσεις, εύκολα μπορεί να περιπέσει σε αμυντική θέση, ή ακόμη και σε αμηχανία. Επειδή η ταξινόμηση αυτή είναι πλαστή και επικίνδυνα απατηλή. Η αποδόμηση των θεσμών του νεωτερικού ανθρωπισμού, δεν σημαίνει αυτομάτως πρόοδο. Αντίθετα, η πρόσφατη ιστορία μας διδάσκει ότι οι ολοκληρωτισμοί στήθηκαν και επικράτησαν στο όνομα κάποιας «διόρθωσης» των θεσμών που εν τέλει κατέλυσαν, για να τους αντικαταστήσουν με τη βαρβαρότητα των υπερβατικών επαγγελιών τους. Ο ναζισμός στήθηκε πάνω στην οχλοκρατική διάβαση των ψηφοφόρων της σοσιαλδημοκρατίας, από τα όρια της συντεταγμένης δημοκρατίας, στο πεδίο της «εθνικής» αποθέωσης. Ο φασισμός στην Ιταλία στήθηκε πάνω σε μια εκφυλισμένη προέκταση του σοσιαλεργατικού ακτιβισμού και το σταλινικό καθεστώς θεμελιώθηκε πάνω στη φαντασιακή προσδοκία της «αληθινής» ισότητας των ανθρώπων.


Στις μέρες μας, γίνεται ήδη φανερή η συνάντηση των άκρων πάνω στη φαντασιακή πλατφόρμα της προάσπισης, δήθεν, της εθνικής κυριαρχίας που κινδυνεύει από τις περιφερειακές συνεργασίες και τα παγκιοσμιοποιημένα, πρωτόλεια, έστω, συστήματα ρύθμισης των διαδικασιών μιας νέας κατανομής της παγκόσμιας παραγωγής. Η τεχνητή διχοστασία ανάμεσα στους «μνημονιακούς» και «αντιμνημονιακούς» στη χώρα μας, δεν είναι τίποτ’ άλλο παρά μια
συστηματική παραπλάνηση του εκλογικού σώματος σε ό,τι αφορά τα πραγματικά ζητήματα του καθυστερημένου εκσυγχρονισμού του ελληνικού συστήματος. Ενός συστήματος που δεν έχει καταφέρει να ξεπεράσει το στάδιο της φατριαστικής προεθνικής κοινωνίας και που το πρόβλημά του είναι ακριβώς να εμπεδώσει τις κατακτήσεις του Διαφωτισμού, πριν περάσει σε παραπέρα αναβαθμίσεις.


Οι ολοκληρωτισμοί ανέκαθεν χρησιμοποιούν τις υπερβατικές εξιδανικεύσεις ως πλατφόρμα απάτης για να παρασύρουν τα πλήθη. Γύρω από τις υπερβατικές φαντασιώσεις, είναι πολύ εύκολη η συσπείρωση οπαδών και αυτή η συσπείρωση εύκολα μετατρέπεται σε μαζοποίηση του κοινωνικού σώματος, που από σύστημα αυτόνομων ατομικοτήτων, καταλήγει να ενεργεί και να σκέφτεται σαν πολτός μανιοκαταθλιπτικών ανδρεικέλων. Ακόμη και ο τελευταίος κοινοτάρχης ξέρει ότι η συσπείρωση γύρω από την «ιδέα» μια ποδοσφαιρικής ομάδας, λ.χ., είναι ο ευκολότερος τρόπος για να δανειστεί ισχύ και επιρροή, αντί να κατατρίβεται με τα εργαλεία της κουλτούρας του πολιτικού πολιτισμού. Για τον ίδιο σκοπό υποστηρίζει… το κίνημα της πατάτας!


Το πρόβλημα, λοιπόν, του σημερινού δημόσιου προοδευτικού διανοούμενου, είναι ότι πρέπει να προειδοποιεί για δυσάρεστες εξελίξεις, αντί να απαγγέλλει χιλιαστικές ουτοπίες που ακούγονται ευχάριστες και λυτρωτικές στα αυτιά των πολιτών, που πράγματι δοκιμάζονται από τις συνέπειες των λαθών ή παραλείψεων του παρελθόντος. Από την άλλη πλευρά, εν τούτοις, ο ίδιος αυτός προοδευτικός διανοούμενος πρέπει να προφυλάσσεται από τον κίνδυνο να παγιδευτεί στο αντίπαλο στρατόπεδο, που καραδοκεί για να τον στρατεύσει στην καταστροφολογία του. Οι ολοκληρωτισμοί δεν υπόσχονται μόνο παραδείσους. Δακτυλοδεικτούν ταυτόχρονα και τη φανταστική κόλαση που προοιωνίζει η εξέλιξη των νεωτερικών θεσμών. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, γι’ αυτούς, δεν είναι μια διεθνική οργάνωση συνεργασίας, αλλά μια συνωμοσία ισχυρών για την κατάκτηση των αδυνάτων. Τα εκκολαπτόμενα συστήματα διαχείρισης της παγκοσμιοποίησης (Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, G20 κ.ο.κ.) δεν είναι πρωτόλειοι θεσμοί τακτοποίησης της Χομπσιανής ζούγκλας των διεθνών ροών, αλλά συστήματα επιβολής των μεγάλων συμφερόντων… κ.ο.κ. Με τη διαστροφή της πραγματικότητας, οι αντίπαλοι του ανθρωπισμού προσπαθούν να παραπλανήσουν τους καλοπροαίρετους κριτικούς της πραγματικότητας και να τους παγιδεύσουν στα νεφελώματά τους. Σε αυτό το παιχνίδι για ισχυρούς παίχτες, ο προοδευτικός διανοούμενος καλείται να σταθεί ως θαρραλέος προασπιστής τής μέχρι τούδε προόδου και αποφασιστικός μαχητής για παραπέρα πρόοδο των ανθρωπιστικών κατακτήσεων. Καλείται, δηλαδή, να δώσει μια δύσκολη μάχη, όπου το αυτονόητο κρύβει οπισθοδρομικές παγίδες, ενώ η κοινωνική κριτική εύκολα εκτρέπεται σε ανορθολογικό πολιτικό πρόταγμα. Είτε το θέλουμε, είτε όχι, μολαταύτα, αυτή την πορεία οφείλουμε να πορευτούμε, όσοι μένουμε πιστοί στις ανθρωπιστικές πεποιθήσεις μας.


*Ο Κώστας Μ. Σοφούλης είναι ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.