Η άνοδος και η εξαφάνιση των Αγανακτισμένων

Του Πάσχου Mανδραβέλη / Καθημερινή

Αμέσως μετά τις ταραχές του Δεκεμβρίου του 2008, έγινε μια έντονη συζήτηση για το φαινόμενο της «εξέγερσης». Γράφτηκαν άρθρα, έγιναν συνέδρια, κυκλοφόρησαν βιβλία (π.χ. Αρης Χατζηστεφάνου «Δεκέμβρης ’08. Ιστορία ερχόμαστε κοίτα τον ουρανό», εκδ. Α. Α. Λιβάνη, και Αλέξανδρος Κυριακόπουλος, Ευθύμιος Γουργούρης «Ανησυχία. Μια καταγραφή του αυθόρμητου τον Δεκέμβριο του 2008», εκδ. Καστανιώτη), υπήρξαν αφιερώματα (ακόμη και σε λογοτεχνικά περιοδικά, π.χ. «Νέα Εστία» τ. 1819) με το ερώτημα «τι ήταν και γιατί υπήρξε ο Δεκέμβριος του ’08;». Αντιθέτως, μετά το σύντομο καλοκαίρι της Αγανάκτησης, υπήρξε σιωπή. Χιλιάδες άνθρωποι άρχισαν να βγαίνουν στις πλατείες τον Μάιο του 2011, πήγαν διακοπές στα τέλη Ιουλίου και έκτοτε δεν τους είδε κανείς. Το κίνημα των Αγανακτισμένων έσβησε όσο περίεργα ξεκίνησε. Ενα μονάχα βιβλίο κυκλοφόρησε (Δήμος Βουτσινάς, «Η μάχη του Συντάγματος», ιδιωτική έκδοση) κι αυτό λειψό· είναι περισσότερο συρραφή ανακοινώσεων, συνεντεύξεων κ.λπ. παρά πληροφοριακό για όσα διαδραματίστηκαν εκείνο το καλοκαίρι. Μπορεί η σιωπή να οφείλεται στη δύσκολη οικονομική κατάσταση. Το 2009 «λεφτά υπήρχαν»· οι εκδοτικοί οίκοι μπορούσαν να χρηματοδοτήσουν την έκδοση πολυσέλιδων λευκωμάτων για τις ταραχές του ’08· φορείς και ΑΕΙ μπορούσαν να σπονσοράρουν ημερίδες για το φαινόμενο. Το 2012 δεν υπήρχε η δυνατότητα για βιβλία και συνέδρια.
Ισως πάλι η σιωπή να οφείλεται σε αδυναμία κατανόησης του φαινομένου. Το «καλοκαίρι των Αγανακτισμένων» ήταν η πρώτη μεταπολιτική λαϊκή εκδήλωση που δεν μπαίνει στα κλασικά αναλυτικά εργαλεία. Κι αυτό για πολλούς λόγους: Πρώτον: κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά
πώς ξεκίνησε. Ολοι γνωρίζουν ότι από το Facebook έγινε το πρώτο κάλεσμα, αλλά το περίεργο είναι ότι (σε αντίθεση με άλλα ήσσονος σημασία ζητήματα, των οποίων πολλοί χρήστες ερίζουν την πατρότητα), στην περίπτωση των Αγανακτισμένων κανείς δεν διεκδίκησε τις δάφνες της μεγαλύτερης κινητοποίησης τα τελευταία είκοσι χρόνια. Σύμφωνα με όσα (αποσπασματικά) γράφτηκαν στα blogs και στον Τύπο, ήταν δύο Θεσσαλονικείς, που κόπιαραν το κίνημα των Ισπανών «Indigniados» έφτιαξαν στο Facebook τη σελίδα «Αγανακτισμένοι στον Λευκό Πύργο». Ακολούθησε το κάλεσμα «Αγανακτισμένοι στο Σύνταγμα, 25 Μαΐου» που έφτιαξαν δύο ή τρεις 17χρονοι ή 18χρονοι. Στην ιστοσελίδα το blog.gr εμφανίστηκαν οι μαθητές Νίκος Μ. και Γιώργος Χ. με θολές (!) φωτογραφίες, ενώ η εφημερίδα «Εθνος» ανέφερε κάποιον Αρη.

Να σημειώσουμε εδώ ότι το πολύχρωμο κίνημα των Ελλήνων Αγανακτισμένων έχει έναν ιδρυτικό μύθο. Ενα πανό αυτών που ξεκίνησαν το κίνημα αυτής της διαμαρτυρίας. Σύμφωνα με μία φήμη, οι Iσπανοί «Indigniados» μάς έψεξαν γράφοντας «Σσς! Οι Ελληνες κοιμούνται». Κυκλοφόρησε ευρέως στο Facebook και σε άλλα social media, που άρχισε να μαζεύει τους πρώτους Ελληνες στις πλατείες, και το κίνημα διογκώθηκε άσχετα αν το συγκεκριμένο πανό δεν εμφανίστηκε ποτέ – ούτε σε φωτογραφία ούτε ως μαρτυρία. Το θιγμένο φιλότιμο υπήρξε η μαγιά της ελληνικής αγανάκτησης.

Συνύπαρξη των άκρων
Το δεύτερο στοιχείο δεν ήταν μόνο η απουσία των κομμάτων από την οργάνωση και των σημαιών τους από τη συγκέντρωση. Ηταν και η πλήρης απολιτικοποίησή του κινήματος των Αγανακτισμένων. Το σύνθημα που έμεινε, «Η χούντα δεν τελείωσε το ’73, εμείς θα την κηδέψουμε σε τούτη την πλατεία», ήταν από κάθε άποψη λάθος. Ναι, η χούντα δεν τελείωσε το ’73, τελείωσε το ’74 και ήταν ειρωνικό να ακούει κάποιος ακόμη και νοσταλγούς της χούντας να κραυγάζουν «Ψωμί, παιδεία, ελευθερία». Ταυτόχρονα, υπήρξε συνύπαρξη ακροδεξιών και ακροαριστερών ομάδων μέσα στο μεγάλο πλήθος των Αγανακτισμένων. Είναι χαρακτηριστικό ότι μελετητές της ακροδεξιάς βίας στον Αγιο Παντελεήμονα και των σχεδόν καθημερινών συγκρούσεων με τους αριστεριστές διαπίστωσαν, τον Μάιο του 2011, ότι ξαφνικά η περιοχή είχε αδειάσει και από τους ακροδεξιούς και από τους ακροαριστερούς. Ολοι είχαν μετακινηθεί στο Σύνταγμα.

Προϊόντος του χρόνου, η πλατεία χωρίστηκε χοντρικά στα δύο. Στην πάνω κυριαρχούσαν τα πατριωτικοδεξιά συνθήματα και η κάτω είχε «αριστερό» άρωμα. Υπήρξε όμως ώσμωση: Δεν ήταν μόνο οι μούντζες στο Κοινοβούλιο από την πάνω και κάτω πλατεία. Υπήρχε το σύνθημα «Να καεί, να καεί, το μπ... η Βουλή», σύνθημα αναρχοαυτόνομης προέλευσης που το ενστερνίστηκαν και ακροδεξιοί, και στην πάνω πλατεία εμφανίστηκε το ανιστόρητο σύνθημα «Η χούντα δεν τελείωσε το ’73» που το ασπάστηκε και η αριστερά· υπήρχε, για παράδειγμα, στην τελευταία σελίδα της «Αυγής» (17.11.2012) και «κοσμούσε» άρθρο για το Πολυτεχνείο.

Αντικοινοβουλευτισμός
Κοινό τους χαρακτηριστικό ήταν ο ωμός αντικοινοβουλευτισμός. Από την πάνω πλατεία, πέρα από τα συνθήματα για κρεμάλες και Γουδή, επιχειρήθηκε εισβολή στο Κοινοβούλιο. Από την κάτω πλατεία και από μια οργάνωση «Αμεση Δημοκρατία» επιχειρήθηκε να παρεμποδιστεί η κοινοβουλευτική διαδικασία με μπλόκα στους δρόμους στις 28 και 29 Ιουνίου 2011. Οι απόπειρες εισβολής στο Κοινοβούλιο, οι προσπάθειες παρεμπόδισης βουλευτών να προσεγγίσουν το κτίριο για να ψηφίσουν, οι προπηλακισμοί των εκλεγμένων αντιπροσώπων μετά την ψηφοφορία ήταν αντικοινοβουλευτικές έκτροπες και ύβρεις στη Δημοκρατία, οι οποίες φυσικά ξεπλύθηκαν με συνθήματα για «δίκαιη οργή του λαού» ή «Αμεση Δημοκρατία Τώρα».

Το τρίτο στοιχείο που χαρακτήριζε τις συνάξεις των Αγανακτισμένων ήταν η διάρκεια, περίπου ενάμιση μήνα, το ειρηνικό των συναθροίσεων και η απουσία συγκεκριμένου αιτήματος, πέραν του γενικόλογου και αόριστου «να φύγουν όλοι». Φυσικά η αγανάκτηση προς το πολιτικό σύστημα, γενικώς, κατευθύνθηκε στην τότε κυβέρνηση ειδικώς. Τον Ιούνιο του Μεσοπρόθεσμου επανεμφανίστηκαν οι γνωστοί–άγνωστοι και είχαμε επεισόδια. Τον πρώτο καιρό, πάντως, που και κόμματα και αναρχοαυτόνομοι «μπαχαλάκηδες» ήταν αμήχανοι μπροστά σ’ αυτό το μαζικό φαινόμενο η συνάθροιση των Αγανακτισμένων έδειχνε περισσότερο την αμηχανία ενός λαού απέναντι σε μια κρίση που δεν περίμεναν και στα δεινά που δεν φανταζόταν. Υπήρξε ανεπεξέργαστη οργή προς το πολιτικό σύστημα, που εκφράστηκε με συνθήματα ποδοσφαιρικής υφής («έι ο, έι ο» συν μούντζα στη Βουλή), υπήρξαν πολλές δηλώσεις κατά των πολιτικών, αλλά ακόμη και η λαϊκή συνέλευση της κάτω πλατείας (που ήταν πιο αριστερή και οργανωμένη) δεν παρήγαγε κάποια πρόταση που να θυμόμαστε σήμερα.

Γενικώς, πάντως, η ιστορία των Αγανακτισμένων πρέπει κάποια στιγμή να μελετηθεί. Ηταν απλώς μια έκφραση αμηχανίας της ελληνικής κοινωνίας που δεν κατόρθωσε να πολιτικοποιηθεί, με την έννοια να καταλήξει σε συγκεκριμένες προτάσεις; Οι ίδιοι οι Αγανακτισμένοι, όπως φαίνεται στην παραπλεύρως πρώτη έρευνα, επ’ ουδενί ήθελαν την «κομματικοποίηση» της διαμαρτυρίας. Ομως, έτσι εξοστράκισαν και το «διά ταύτα» των εκδηλώσεων. Κι αυτό διότι τα κόμματα, πέρα από όλα τα στραβά τους, είναι κατ’ ουσίαν οργανωμένες απόψεις για τη διευθέτηση των προβλημάτων της κοινωνίας.

Ενα χρόνο μετά τις συγκεντρώσεις
Την περίοδο που οι πλατείες ήταν γεμάτες έγιναν κάποιες δημοσκοπήσεις που σκιαγράφησαν το προφίλ των Αγανακτισμένων. Σύμφωνα με τη δημοσκόπηση της Public Issue, τον Ιούνιο του 2011 το μεγαλύτερο ποσοστό όσων συγκεντρώθηκαν στις πλατείες ήταν 45-54 ετών (26%) με δεύτερο το ηλικιακό γκρουπ 35-44 (23%). Σύμφωνα με δημοσκόπηση της Kappa Research, την ίδια εποχή, 22,7% δήλωσαν οπαδοί του ΠΑΣΟΚ, 21,2% είπαν ότι δεν ανήκουν σε κανένα κόμμα και 14,2% δήλωσαν οπαδοί της Ν.Δ.

Φέτος μια ομάδα ερευνητών του Οικονομικού Πανεπιστημίου (Γ. Αυλωνίτης, καθηγητής στο Τμήμα Μάρκετινγκ & Επικοινωνίας, Κ. Παπαδάς και Μ. Ψιμούλη, υποψήφιοι διδάκτορες) ανακοίνωσαν τα δικά τους συμπεράσματα μιας ποιοτικής έρευνας που είχε τον τίτλο «Αγανακτισμένοι, ένα χρόνο μετά». Σύμφωνα με τα συμπεράσματα 30 προσωπικών συνεντεύξεων «η πλειονότητα των ερωτηθέντων αρνήθηκε τον τίτλο “Αγανακτισμένος”, ο οποίος κατά τα λεγόμενά τους καθιερώθηκε από τα ΜΜΕ. “Ημασταν Αγανακτισμένοι. Τώρα είμαστε Αποφασισμένοι”, ήταν η απάντηση που λάβαμε από την πρώτη κιόλας ερώτηση. Σχεδόν όλοι δήλωσαν αποφασισμένοι να βρίσκονται στην πλατεία μέχρι τέλους».

Σύμφωνα με τους ερευνητές, ο μέσος άνθρωπος της πλατείας ήταν ένας άνθρωπος «που αγανακτεί για το αβέβαιο μέλλον των παιδιών του και την έλλειψη προοπτικής, για την ανεργία και την κακή οικονομική κατάσταση, για την πολιτική και κοινωνική κατάσταση και για την παιδεία. Θεωρεί τους πολιτικούς κύριους υπεύθυνους για την κατάσταση της χώρας, καταλογίζει, όμως, και στον εαυτό του μερίδιο ευθύνης γιατί δεν αντέδρασε νωρίτερα.

» Η δημοκρατία, η αλληλεγγύη, η ισότητα και η συλλογικότητα ήταν οι βασικές αξίες που φάνηκε να πρεσβεύει το Κίνημα των Αγανακτισμένων. Αν και η πλειοψηφία δεν θα ήθελε το Κίνημα να εξελιχθεί σε πολιτικό κόμμα, αρκετοί ανέφεραν ότι θα ήθελαν να συμμετάσχει στις επόμενες εκλογές. Αρκετοί όμως θα άλλαζαν πολλά, αν το Κίνημα ξεκινούσε από την αρχή. “Η οργάνωση δεν ήταν τόσο καλή” είπαν κάποιοι, ενώ άλλοι θα ήθελαν ένα πιο δραστικό και πρακτικό Κίνημα. Η ανάγκη πολιτικής συνείδησης και συγκεκριμένης ιδεολογικής βάσης αναφέρθηκε από πολλούς, ενώ αρκετοί μας εξομολογήθηκαν ότι θα προτιμούσαν ένα διαφορετικό χώρο, χωρίς τοξικομανείς και αστέγους. Παρά την ύπαρξη διαφορετικών ιδεολογιών, η ενότητα εμφανίστηκε ως κύριο χαρακτηριστικό του Κινήματος».