Η κληρονομιά του Διαφωτισμού

metarrythmisi.wordpress.com
Αναδημοσιεύουμε ένα παλιό, αλλά επίκαιρο, άρθρο από την Ελευθεροτυπία, επιμέλειας Θανάση Γιαλκέτση.
Η γαλλική αριστερά μιλάει για την οικοδόμηση ενός «αντιφιλελεύθερου μετώπου». Στην Αμερική αντίθετα η λέξη «φιλελεύθερος» (liberal) σημαίνει αριστερός, αντίπαλος των νεοσυντηρητικών. Ποια είναι η σχέση της αριστεράς με τον φιλελευθερισμό; Η γαλλική εφημερίδα «Liberation» απηύθυνε αυτό το ερώτημα στον ισραηλινό ιστορικό Ζέεβ Στέρνχελ, τον συγγραφέα του σπουδαίου έργου «Ο αντι-Διαφωτισμός» (εκδόσεις «Πόλις», 2009). Ακολουθούν οι απαντήσεις του Στέρνχελ.
«Είναι αλήθεια ότι η λέξη “φιλελευθερισμός” παραπέμπει στον άγριο καπιταλισμό -ο οποίος πρέπει να καταπολεμηθεί ή μάλλον να τιθασευτεί- αλλά στον “φιλελευθερισμό” υπάρχουν επίσης οι φιλελεύθερες αξίες, που είναι αξίες ελευθερίας. Χρειάζεται να θυμίσουμε ότι το πνευματικό περιεχόμενο του φιλελευθερισμού δεν ταυτίζεται με τις αξίες του καπιταλισμού. Η επανάσταση του 1789 ήταν μια φιλελεύθερη επανάσταση. Οι δύο επαναστάσεις που είχαν προηγηθεί, η αμερικανική και η αγγλική επανάσταση, ήταν φιλελεύθερες επαναστάσεις. Ο φιλελευθερισμός είναι ένας ευγενής όρος.
Ιστορικά, ο σοσιαλισμός είναι ο κληρονόμος αυτού του φιλελευθερισμού και δεν πρέπει να είναι ο νεκροθάφτης του. Και μάλιστα ο δημοκρατικός σοσιαλισμός -που τοποθετείται πιο αριστερά από τη σοσιαλδημοκρατία, η οποία δεν έχει πλέον και πολύ νόημα- συνδέει ακριβώς τις εξισωτικές αξίες του σοσιαλισμού με την ιδέα της ελευθερίας του φιλελευθερισμού.
Αν εξακολουθούμε να αναφερόμαστε σήμερα στον σοσιαλισμό, το κάνουμε επειδή δεν θεωρούμε ότι η ισότητα συνεπάγεται μείωση της ελευθερίας ή ότι η ελευθερία είναι αντίθετη προς την ισότητα. Το αληθινό νόημα της αριστεράς είναι ότι ελευθερία και ισότητα μπορούν να συμβαδίζουν.
Το να δηλώνει κανείς ότι είναι αντιφιλελεύθερος δεν σημαίνει μόνον ότι δηλώνει πως είναι αντικαπιταλιστής, αλλά σημαίνει ταυτόχρονα πως αντιτίθεται στις φιλελεύθερες αξίες. Αυτή είναι μια πολύ κακή υπηρεσία που προσφέρει στην αριστερά, στην ελευθερία, στη δημοκρατία, καθώς συνδέει τις διανοητικές και ηθικές αξίες του φιλελευθερισμού με την καπιταλιστική εκμετάλλευση του χειρότερου είδους.
Οι φιλελεύθερες επαναστάσεις -με πιο σημαντική από όλες τη Γαλλική Επανάσταση- άνοιξαν την εποχή της νεωτερικότητας. Αυτό που στον καιρό του Διαφωτισμού, τον 18ο αιώνα, αποτελούσε ένα διανοητικό διάβημα μεταφράστηκε με πολιτικούς όρους και δεν είναι τυχαίο που η ελευθερία θεμελιώθηκε και διατηρήθηκε σε αυτές τις χώρες. Οταν η γαλλική αριστερά φοβάται να υιοθετήσει τον όρο “φιλελευθερισμός”, έχουμε μιαν ιδεολογική στρέβλωση: η αριστερά εγκαταλείπει τον όρο “φιλελεύθερος” στη δεξιά.
Χρειάζεται να τολμήσουμε να πούμε ότι η δεξιά δεν είναι φιλελεύθερη, αλλά είναι συντηρητική. Η αριστερά οφείλει να καταρρίψει αυτό το σκιάχτρο που επισείουν στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες, το οποίο ισχυρίζεται ότι αν θέλετε περισσότερη ισότητα θα χάσετε περισσότερη ελευθερία, ότι μια πιο δίκαιη κοινωνία είναι αυτόματα μια πιο αυταρχική κοινωνία. Η αριστερά πρέπει να καταδείξει ότι δεν υπάρχει ελευθερία χωρίς μιαν αντίληψη της ισότητας. Η ελευθερία να κοιμόμαστε κάτω από τις γέφυρες δεν είναι ελευθερία. Η αριστερά οφείλει να επανακτήσει τον φιλελευθερισμό· της ανήκει.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες η
νεοσυντηρητική δεξιά καταγγέλλει τους φιλελεύθερους και τον φιλελευθερισμό ότι αντιπροσωπεύουν έναν κίνδυνο για τις δομές του κράτους, επικαλούμενη τον κομμουνισμό, τον Στάλιν, τον Μάο, τον Πολ Ποτ. Οταν λέει κανείς ότι είναι ντροπή το ότι 50 ή 60 εκατομμύρια Αμερικανοί δεν διαθέτουν καμιά υγειονομική περίθαλψη και ότι αυτό πρέπει να αλλάξει στο όνομα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η οποία προϋποθέτει μιαν ελάχιστη ιδέα ισότητας, θεωρείται αμέσως ένας επικίνδυνος επαναστάτης. Οι αμερικανοί νεοσυντηρητικοί τολμούν να λένε τώρα ότι τα κοινωνικά προγράμματα του New Deal του Φράνκλιν Ρούζβελτ οδηγούσαν την Αμερική σε ένα σοσιαλιστικό ή ακόμη και κομμουνιστικό καθεστώς, πράγμα που είναι ανόητο.
Αυτή η στρέβλωση των όρων συνδέεται με το μεγάλο ερώτημα που έθεσε ο Διαφωτισμός, το οποίο τίθεται και σήμερα: “Μπορεί να αλλάξει ο κόσμος;”. Είναι φυσικό οι άνθρωποι να προσδοκούν έναν καλύτερο κόσμο; Ή κάθε ουτοπία κινδυνεύει να καταλήξει σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, σε ένα Αουσβιτς ή ένα γκουλάγκ; Δεν υπάρχει κανένας μεθολογικός λόγος να σκεφτόμαστε ότι έχουμε φτάσει σε αυτό που η συντηρητική δεξιά, στη δεκαετία του ’90 στις ΗΠΑ, αποκάλεσε “το τέλος της ιστορίας”.
Η ιδέα που αναπτύχθηκε από τον Φράνσις Φουκουγιάμα είναι ότι έχουμε φτάσει στο τέρμα. Δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι καλύτερο, άρα δεν μας απομένει παρά να διατηρούμε αυτό που υπάρχει. Η φιλελεύθερη δημοκρατία, όπως υπάρχει στις Ηνωμένες Πολιτείες, είναι το άριστο, η τελική νίκη ενάντια στον φασισμό και τον κομμουνισμό.
Ο καπιταλισμός είναι ένα ιδεώδες που επιτεύχθηκε. Το να προχωρήσουμε πέρα από αυτόν είναι ουτοπία και η ουτοπία είναι καταστροφή, Στάλιν κ.λπ.
Ο Διαφωτισμός, όμως, μας έμαθε ότι η απελευθέρωση του ατόμου είναι το άλφα και το ωμέγα μιας καλής κοινωνίας. Ο γαλλικός Διαφωτισμός και ο σύμμαχός του ο Καντ, ο Βολτέρος, ο Ρουσό, οι εγκυκλοπαιδιστές σφυρηλάτησαν όλοι μαζί μιαν ιδεολογία, η οποία είναι πάνω απ’ όλα μια πολεμική μηχανή εναντίον της απολυταρχίας και εναντίον του ολοκληρωτισμού. Ενας σοσιαλισμός που δεν θεμελιώνεται πάνω στις αξίες του Διαφωτισμού δεν έχει λόγο ύπαρξης. Αυτές οι αξίες συγκροτούν το θεμέλιο της ελευθερίας και της αυτονομίας του ατόμου. Για τους νεοσυντηρητικούς, τους εχθρούς του Διαφωτισμού, ισχύει το αντίθετο: το άτομο δεν είναι αυτόνομο, αλλά είναι ένα εργαλείο στα χέρια της κοινωνίας ή του έθνους. Ο σταλινικός αυταρχισμός, με τη λατρεία του κράτους και της πολιτικής ισχύος, θα επαναλάβει τις ιδέες του αντι-Διαφωτισμού (…)».